روش ارزیابی آسیبپذیری رامسرسایتهای ایران
روش ارزیابی آسیبپذیری ارائه شده در اینجا می‌تواند به منظور سنجش سطح آسیبپذیری رامسر سایت‌های ایران در سه سطح تنوع زیستی، زیستگاه‌ها و جوامع محلی وابسته به آنها، ظرفیت‌سازی برای مدیران تالاب‌ها و سازمان‌های مسئول جهت اجرای ارزیابی آسیبپذیری شفاف و نظام‌مند، ارائه توصیه‌های مدیریتی در جهت کاهش و تعدیل اثرات مخرب و شناسایی نیازهای اطلاعاتی مورد استفاده قرار گیرد.
با مرور منابع پیشین و با توجه به شرایط حاکم بر رامسر سایت‌های ایران، روش ارزیابی آسیبپذیری مرکز بین المللی مدیریت محیط زیست (ICEM)[1] که در سال 2012 تحت پروژه مشترکی میان IUCN[2], World Fish ,SEA START در هانوی ویتنام اجرا گردید، بعنوان مبنا قرار گرفت. مرکز بین‌المللی مدیریت محیط زیست در این پروژه آسیبپذیری تالاب‌ها در سه سطح زیستگاه‌ها، تنوع زیستی و جوامع محلی را مورد ارزیابی قرار داده است. روش ارائه شده از سوی مرکز بین المللی مدیریت محیط زیست علاوه بر ارزیابی سریع؛ اطلاعات لازم برای مدیران جهت اولویت‌بندی برنامه‌های مدیریتی و حفاظتی گونه‌ها و زیستگاه‌ها را فراهم می‌آورد. اما این روش به سنجش سطح آسیبپذیری تنها از جنبه تغییرات اقلیمی پرداخته و ضریب تاثیر هر شاخص را لحاظ ننموده نموده است.
با توجه به شرایط حاکم بر رامسر سایت‌های ایران و از آنجا که تنها فاکتورهای اقلیمی نیستند که بر آسیبپذیری آنها تاثیر گذارند، دفتر طرح حفاظت از تالاب‌های ایران ضمن پذیرفتن چارچوب کلی روش (ICEM)، بر آن شد با مشارکت کارشناسان ملی، استانی و محلی، مجموعه‌ای از شاخص‌های متاثر از فعالیت‌های انسانی و عوامل طبیعی تاثیرگذار بر زیستگاه‌های تالابی، گونه‌ها و جوامع محلی وابسته به تالاب‌ها را در قالب کاربرگ‌هایی تدوین و ارزیابی سطح آسیبپذیری رامسر سایت‌های ایران را بر مبنای آنها به انجام برساند. بر این اساس چهار کاربرگ اطلاعات پایه، تهدیدات، در معرض خطر بودن، حساسیت و ظرفیت سازگاری به منظور ارزیابی آسیبپذیری زیستگاه‌ها و تنوع زیستی تالاب‌ها تدوین گردید. بدلیل ابعاد مختلف و ارتباط پیچیده میان فرهنگ، اقتصاد و اکولوژی، به منظور ارزیابی آسیبپذیری جوامع محلی وابسته به تالاب کاربرگ‌هایی حاوی تهدیدات و راهبردها، فعالیت‌های تولیدی، معیشت پایدار و منابع معیشتی، سنجش سطح آسیبپذیری منابع معیشتی، راهبردهای معیشتی و سنجش تاب‌آوری معیشت خانوارها تدوین شد. معیارها و شاخص‌های تعریف شده در هر کاربرگ در یک بازه عددی بین 1 (کمترین) تا 5 (بیشترین) ارزشگذاری شده‌اند.
پس از تعیین و ارزشگذاری شاخص‌ها، به منظور درک بهتر ابعاد، مولفه‌ها و شاخص‌های ارزیابی با توجه به نظرات مدیران، متخصصان و کارشناسان درگیر در فرآیند ارزیابی آسیبپذیری نمودار نمایی آسیبپذیری[3] ترسیم خواهد شد.
بر اساس شاخص‌های ارزشگذاری شده، نمودار نمایی آسیبپذیری مشارکتی (P-VSD[4]) كه بر پايه چارچوبی مفهومي و نمايشی گرافيكي از وضعیت شاخص‌هاست جهت ادغام دانش و دستیابی دیدی جامع نسبت به تمامی شاخص‌ها و عوامل ترسیم می‌گردد.
بر اساس بزرگی و ضریب تاثیر یا فرکانس هر شاخص عدد آسیبپذیری مربوط به هر بعد و عدد نهایی آسیبپذیری بر اساس فرمول‌های زیر بدست می‌آید.
(مجموع ضرائب تاثیر تمامی شاخص‌ها) / ( نمره هر شاخص*ضریب تاثیر هر شاخص) مجموع = عدد آسیبپذیری هر بعد
3 / (ظرفیت‌سازگاری + حساسیت + در معرض خطر بودن) = عدد نهایی آسیبپذیری
محدوده آسیبپذیری (1 تا 5) به 5 دسته تقسیم می‌شود. هر درجه آسیبپذیری در یک بازه به مقدار 7/0 قرار می‌گیرد.
|
جدول شماره 2- دسته‌بندی شدت آسیبپذیری |
||
|
فواصل دسته‌ها |
کرانه پائین |
کرانه بالا |
|
آسیبپذیری بسیار زیاد |
2/4 |
5 |
|
آسیبپذیری زیاد |
4/3 |
1/4 |
|
آسیبپذیری متوسط |
6/2 |
3/3 |
|
آسیبپذیری اندک |
8/1 |
5/2 |
|
آسیبپذیری بسیار اندک |
1 |
7/1 |
ممکن است برخی از سوالات و شاخص‌ها برای همه زیستگاه‌ها، گونه‌ها و جوامع محلی مناسب نباشند، بنابراین می‌توان ماهیت برخی سوالات را تغییر داد. لازم به توضیح است قبل از اجرای فرایند ارزیابی آسیبپذیری میبایست توافقات لازم پیرامون محتوای سوالات، شاخص‌ها و معیارها صورت پذیرد. نتیجه این روش ارزیابی، شناسایی نسبی آسیبپذیری زیستگاه‌های تالابی، گونه‌ها و جوامع محلی نسبت به عوامل استرس‌زاست. با این حال نتایج این فرایند غیر کمی و مبتنی بر دیدگاه‌های کارشناسی است. بر این اساس به منظور برآورد میزان عدم قطعیت ارزیابی و محدود نمودن عدم قطعیت‌های حاصل از نظرات کارشناسان و درستی و صحت ارزیابی با توجه به مرجع جمع‌آوری اطلاعات، قسمتی به منظور برآورد نمودن نمره اطمینان نظرات کارشناسان طراحی شده است. نمره اطمینان مربوطه با استفاده از جدول زیر به هر سوال اختصاص می‌یابد.
|
جدول شماره 3- نمره اطمینان نظرات کاربران مختلف |
|||
|
نمره اطمینان |
احتمال صحیح بودن |
درجه اطمینان نظر کارشناسی |
درجه اطمینان با توجه به دانش زیست محیطی محلی |
|
4- اطمینان بسیار بالا |
حداقل 9 از 10 |
نظر کارشناسی و بررسی دقیق اسناد در دسترس |
نظر افراد محلی مجرب یا اجماع گروهی و مشاهده پدیده |
|
3- اطمینان بالا |
حدود 8 از 10 |
تنها نظر کارشناسی |
اجماع گروهی با نظر کارشناس محلی |
|
2- اطمینان متوسط |
حدود 5 از 10 |
نظر غیر کارشناسی |
نظر افراد محلی مجرب |
|
1- اطمینان اندک |
حدود 2 از 10 |
بهترین حدس |
نظر فردی |
|
0- اطمینان بسیار اندک |
کمتر از 1 از 10 |
نمی‌دانم |
نمی‌دانم |
علاوه بر در نظر گرفتن نمرات مربوطه به نظرات کارشناسی و تعیین عدم قطعیت‌های موجود، وضعیت حفاظت ملی و بین‌المللی زیستگاه‌ها و گونه‌ها نیز باید مشخص گردد.
|
جدول شماره 4- وضعیت پایه و عدد آسیبپذیری |
||
|
|
نمره |
اطمینان |
|
وضعیت پایه |
|
|
|
آسیبپذیری |
|
|
|
جدول شماره 5- وضعیت حفاظت ملی و جهانی |
|
|
اطمینان نهایی |
|
|
توصیف اطمینان نهایی |
|
|
وضعیت حفاظت ملی |
|
|
وضعیت حفاظت جهانی |
|
|
جدول شماره 6- وضعیت حفاظتی ملی |
|
|
A |
پارک ملی |
|
B |
آثار طبیعی ملی |
|
C |
پناهگاه‌های حیات وحش |
|
D |
مناطق حفاظت شده |
|
E |
مناطق حفاظت نشده |
|
جدول شماره 7-وضعیت حفاظتی جهانی |
|
|
F |
رامسر سایت |
|
G |
ذخایر زیست کره یونسکو |
|
H |
سایت میراث جهانی |
|
I |
تعیین نشده |
[1] International Centre Environmental Managment
[2] International Union for Conservation of Nature
[3] Vulnerability scoping diagram
[4] Participatory Vulnerability Scoping Diagram